Welkom in De Zone

Een lieve collega die zich ‘voorzitter van mijn fanclub’ noemt, zei me laatst: je moet je eigen boek eens lezen, het is echt steengoed. Ik vond dat raar. Maar omdat ze voorzitter is, en vooral omdat ze een wijze vrouw is, begon ik aan mijn eigen boek, ruim een jaar na dato. Zelden had ik zo’n rare ervaring.  Alsof je in de spiegel kijkt en jezelf niet herkent. Wat een drammerige toon. Wat een overtuigingskracht.  En soms voel ik als lezer opeens ruimte. Ik krijg een verhaal cadeau, waarin ik kan uitrusten, zoals voorbeelden uit de kunst. Ook de Do It Yourself opdrachten zijn verrassend genoeg opeens een wonder van uitnodiging. 

In het debat - ook al zo’n stressvol begrip - over het klimaat, herken ik die toon van overtuigen, van steeds harder roepen. De boodschap is: word wakker, we zitten midden in een ramp. En dat is waar. Maar het werkt niet. Ik ben al wakker, ik ben al bezorgd. 

De filosoof Timothy Morton onderzoekt in zijn boek Ecologisch wezen, de stijl van dit overtuigen. We worden overspoeld met steeds meer en gedetailleerdere informatie over de catastrofe waar we in zitten. En de overtuigingskracht ervan wordt nog eens versterkt door de vermeende gezaghebbende kwaliteit van alle informatie. Ook de beelden die alarmeren doen hun werk. Een ijsbeer op een laatste kleine ijsschots in zee, een klok die vijf voor twaalf aanwijst. Een landkaart van Nederland waar Amersfoort aan zee ligt en mijn woning onder water staat. Voel je de angst? Angst is een slechte raadgever. We roepen vanuit angst alleen maar steeds harder ‘dat we iets moeten doen’. 

Morton stelt dat de stijl waarop deze ecologische informatie over ons uitgestort wordt, nu net het tegendeel is van wat we nodig hebben. Het lijkt alsof we wachten op precies de juiste data om ermee om te kunnen gaan. Uiteindelijk blijkt het onvoldoende te zijn om gewoon de  feiten te kennen. Als dat voldoende was, dan zouden we wel druk zijn met mogelijke oplossingen.

Maar wat dan wel? In zijn laatste boek, Dwalen in het antropoceen, maakt de filosoof René ten Bos de vergelijking met ‘de zone’ uit de film Stalker van filmmaker Andrej Tarkovski. De zone is in deze film een onbestemd en verlaten gebied, een verboden gebied.  Niemand weet er de weg, en de plek verandert voortdurend. Je zou kunnen zeggen, zo stelt ten Bos, dat we de planeet niet meer kennen, we denken te weten waar we zijn, maar we zijn verdwaald in de zone. ‘We moeten iedereen die de neiging heeft ons de richting te wijzen, ten diepste wantrouwen’, waarschuwt hij de lezer.  Zo. Lees nu nog maar eens al die berichten over het klimaat.

In een interview vertelt stadmaker Floor Ziegler hoe ze  in een wijk mensen uitnodigt in de zogenaamde ‘tussenruimte’. In deze ruimte mag iedereen zeggen wat hij of zij van een thema vindt, worden geen oordelen geveld. Ook wethouders en politici zijn welkom. Telkens weer blijkt dat mensen, ook met heel uiteenlopende denkbeelden en waarden, de verbinding zoeken en elkaar vinden in gedeelde drijfveren. En die ervaring is voor alle betrokkenen rijk.

Ik heradem. Hier spreekt vertrouwen, een uitnodiging, geen overtuigingsdrift. Ik moet denken aan mijn recente bezoek aan een buurtcentrum in Amsterdam Noord. Wil je koffie, is de vraag die geen nee toelaat. Een plastic bekertje, poedermelk en een grote gevulde koek erbij. Er zitten een paar dames te breien. Ik schuif aan. Er ontstaat een gesprek. Over breien en herstellen. Mijn vest gaat uit en wordt geïnspecteerd op gaatjes. Ik krijg advies over ophangen in de motregen, dat is beter dan wassen meisje. Ik vergeet mijn afspraak met de wethouder die daar vandaag spreekuur houdt. Hij komt naar me toe, deze zone is aantrekkelijk. 

In de ontstaansmythe van het indiaanse Mohawk volk valt er een vrouw, Skywoman, uit de hemel. Ze wordt door de vogels in haar val opgevangen en landt op het schild van schildpad. Om haar heen is alleen water. Het schild is te klein voor haar. De dieren om haar heen duiken onder water, op zoek naar aarde. Rat kan het langste onder water en brengt haar modder. De vrouw smeert dit over het schild en de aarde ontstaat. 

Wat een tegenstelling met de christelijke ontstaansgeschiedenis. De slang die Eva verleidt. De verbanning uit het paradijs. De splitsing tussen mens en natuur zit in ons ontstaansverhaal. Zelfs met onze eigen natuur, want opeens beseffen Adam en Eva dat ze naakt zijn en moeten zich bedekken. Ook nu nog beschrijven we de natuur in termen van gevaar: branden, aardbevingen, overstromingen. Wat een verschil met de mythe van Skywoman waar de mens ontvangen en geholpen wordt door de dieren. 

Ik dwaal verder in de zone. Waar we het niet weten. We kunnen niet uit onze wereld stappen. We zitten in de zone. Allemaal. Laten we niet doen of we het weten. Dit is de tussentijd. We hebben geen wake up call nodig, niet nog meer informatie.  Wel verlangen we naar  een zachter verhaal. Een bakje koffie. Een nieuwe mythe. 

René ten Bos, Dwalen in het antropoceen, 2019, Boom, Amsterdam.

Timothy Morton, Ecologisch wezen, 2018, Ten Have, Utrecht.

Robin Wall Kimmerer, Braiding Sweetgrass, 2013, Milkweed, Minneapolis.

Floor Ziegler, De kracht van genereuze gemeenschappen, 2020, www. kennisknooppuntparticipatie.nl